آشنایی مختصر دستگاه درون ریز

دستگاه درون ریز برای هماهنگی اندام‌های درونی با کمک هورمون

دستگاه درون ریز به همراه دستگاه عصبی نقش هماهنگ و تنظیم کردن فعالیت‌های بدن را بر عهده دارد.

این دستگاه به کمک هورمون‌های مترشحه از غدد درون ریز به انجام وظایف خود می‌پردازد.

نقش اساسی هیپوتالاموس و هیپوفیز در تنظیم سایر غدد قایل توجه‌ است.

یک سری غدد وجود دارند که مجاری ترشحی ندارند و ترشحات خود را مستقیما به داخل جریان خون می ریزند که به نام

غدد آندوکرین یا درون ریز یا داخلی معروفند. ترشحات این غده ها را هورمون می گویند.

تعدادی از غدد بدن، ترشحات خود را به وسیله مجاری غده ای به خارج تخلیه می کنند. از این رو غدد برون‌ریز یا خارجی نام

دارند، مانند غدد بزاقی و کبد که مجاری آنها به دستگاه گوارش می پیوندند و غدد پستانی و عرق که در سطح پوست باز

می شوند.

مقادیر بسیار کم این هورمون ها روی بسیاری از اعمال بدن مانند تحریک یا جلوگیری از رشدونمو و فعالیت های گوناگون

بافت ها اثر عمیق و نقش کنترل کننده دارد. همچنین رفتار و کردار و صفات شخص را تحت تاثیر قرار می دهند.

 

در اینجا نام و عملکرد 10 غدد داخلی بدن را به طور مختصر برایتان بیان می کنیم.

زیرنَهَنج یا هیپوتالاموس (به انگلیسی: Hypothalamus )

مجموعه ای از سلول های خاص می باشد که در بخش پایینی مرکز مغز واقع شده است و اصلی ترین رابط بین سیستم

غدد درون ریز و سیستم عصبی به شمار می رود.

سلول های عصبی موجود در هیپوتالاموس، با تولید مواد شیمیایی که تولید و ترشح هورمون ها را یا تشدید یا متوقف می

کنند، همچنین غده هیپوفیز را کنترل می کند.

هیپوتالاموس در اکثر پستانداران یافت می‌شود و خصوصیات متفاوتی در دو جنس مذکر و مونث دارد.

 

کارکرد هیپوتالاموس

هیپوتالاموس دمای بدن، گرسنگی، تشنگی و چرخه زمانی بدن را تنظیم می‌کند.

به طور کلی هیپوتالاموس مرکز اعمال غریزی است، مانند:

احساس گرسنگی، سیری، تشنگی، تنظیم دمای بدن، تنظیم فشار خون، رفتارهای هیجانی مثل خشم و ترس و اضطراب و نیز عاطفه. همچنین باعث ترشح هورمون رشد -که باعث رشد استخوان می‌گردد- و هورمون تیروتروپ (برانگیزندهٔ غدهٔ تیرویید یا سپردیس)، هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین (CRH) (موثر برغده فوق کلیه)، هورمون لاکتوژن (موثر بر پرولاکتین)، هورمون آزادکننده گنادوتروپین‌ها (موثربر هورمون اف‌اس‌هاش و ال هاش) (برانگیزنده‌های غدد جنسی) می‌شود.

آسیب هیپوتالاموس

آسیب هیپوتالاموس، باعث به‌هم‌ریختگیِ چندین فعالیت نباتی و برخی فعالیت‌های انگیزشی همانند:

غریزهٔ جنسی،

مبارزه‌طلبی،

و احساس گرسنگی می‌گردد.

هیپوتالاموس در هیجان‌ها (احساسات) نیز نقش دارد. بخش‌های پهلویی، به گونه‌ای ویژه می‌نماید که با احساس لذت و

خشم ربط داشته‌باشد، در حالی که به خشم آنی به بیزاری، احساسات ناخوشایند و گرایش به خنده‌های بلند و مهارنشدنی

ربط داده می‌شود.

هیپوتالاموس بیشتر به ابراز احساسات مربوط می‌شود؛ هنگامی که نشانه‌های فیزیکی احساسات آشکار می‌گردد، خطر

احتمالی برآمده از آنها، از راه هیپوتالاموس به دستگاه کناره‌ای (سیستم لیمبیک) و سرانجام به هستهٔ پیش‌مغز منتقل

می‌شود که مایهٔ افزایش دلواپسی می‌گردد.

غدهٔ زیرمغزی یا هیپوفیز

غده هیپوفیز مهم ترین بخش سیستم غدد درون ریز به شمار می رود.

غده هیپوفیز به دو بخش تقسیم می شود:

بخش پیشین (قدامی)

بخش پسین (خلفی)

بخش پسین یا خلفی غده هیپوفیز، هورمون ضد ادرار (آنتی دیورتیک) را ترشح می کند که با تاثیری که بر کلیه ها و دفع ادرار دارد، و به حفظ توازن آب بدن کمک می کند.

 همچنین هورمون اکسی توسین را ترشح می کند که باعث انقباضات رحم در طی زایمان و نیز ترشح شیر از سینه های

مادر بعد از زایمان می گردد.

بخش پیشین هیپوفیز فعالیت غدد تیروئید، آدرنال و تناسلی را تنظیم می کند. از میان هورمون هایی که بخش پیشین

هیپوفیز ترشح می کند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

– هورمون رشد یا سوماتوتروپین که رشد استخوان ها و سایر بافت های بدن را تحریک می کند و در استفاده بدن از

موادمغذی و معدنی نقش دارد.

غده هیپوفیز غدۀ درون‌ریز گرد کوچکی است که در زیر مغز قرار دارد و در تمام مهره‌داران جمجمه‌دار به کف بطن سوم مغز

متصل است.

 

 

 

کالبدشناسی

 هیپوفیز یا pituitary gland، غدهٔ کوچکی است در زیرِ مغز و درون حفره استخوان شب پره که ۰٫۵ تا ۱٫۵ گرم وزن دارد. از نظر جنینی دارای منشا دو گانهٔ عصبی و برون‌پوستی (اکتودرمی) است. این غده شامل دو قسمت است:

پَی‌زیرمغزی، نوروهیپوفیز یا زیرمغزی عصبی که در ارتباط با بطن سوم مغزی است و زیرمغزی غده‌ای یا آدنوهیپوفیز .

عملکرد هیپوفیز

هیپوفیز از دو لوب خلفی و قدامی تشکیل شده است که خود تحت اثر هیپوتالاموس قرار دارد.

نقش هیپوفیز میانی:

در انسان مشخص نشده است اما در برخی مهره داران وظیفه ترشح هورمونی به نام هورمون محرک ملاتیون (MSH) را بر عهده دارد که در تغییر رنگ جانور نقش دارد.

به طور مثال این هورمون باعث می شود راسو ها در فصل زمستان رنگ سفید و در فصل تابستان رنگ تیره داشته باشند.

رنگریزه ملانین در مو و همچنین در سلول های ملانوسیت پوست از آمینواسید تیروزین ساخته می شود.زمانی که ملانین در سلول های ملانوسیت در یک نقطه تجمع می یابند رنگ سلول و در نتیجه رنگ پوست روشن است.

MSH موجب پخش ملانین در درون سلول می شود و بدین ترتیب باعث تیره شدن پوست می گردد.در این جانوران ملاتونین ترشح شده از غده پینه آل نقش مخالف داشته و باعث تجمع ملانین در درون سلوا های ملانوسیت شده و باعث رنگ روشن پوست می شود

هورمون های مترشحه از هیپوفیز قدامی شامل:

هورمون رشد (GH)،

هورمون محرک تیروئیدی (TSH)،

هورمون لوتئینه کننده (LH)،

هورمون محرک فولیکولی (FSH)،

هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) که به همراه هورمون بتا لیپوپروتئین B-LPH ترشح می‌شود

پرولاکتین (Prolactin)

هورمون های مترشحه از هیپوفیز خلفی شامل:

اکسی توسین (Oxytocin)

وازوپرسین (Vasopressin)

وازوپرسین: Vasopressin هورمون وازوپرسین یا آنتی دیورتیک هورمون یا ADH هورمون ضد ادراری بوده که در واقع سبب احتباس ادرار در کلیه می‌شود اما در حالت جزئی‌تر سبب افزایش نفوذپذیری لوله جمع کننده ادرار می‌گردد.

این هورمون خود دارای سه گیرنده است :

V۱a/V۱b/V۲ که گیرنده های V۱a ، V۱b هر دو به واسطه فسفاتیدیل اینوزیتول باعث افزایش ترشح Ca۲+ شده و در کل کلسیم داخل سلولی را افزایش می‌دهد. گیرنده V۲ به واسطه Gs اثر می کندو باعث فعال شدن CAMP می‌گردد.

اکسی توسین (Oxytocin) : این هورمون عملکرد های مختلفی دارد از جمله:

در خروج شیر ازنوک پستان‌ها، در انقباضات رحمی، در تسهیل ورود اسپرم به رحم همچنین میزان این هورمون در اثر تحریک اندام‌های جنسی افزایش می‌یابد.

هورمون‌های هیپوفیزیوتروپیک

به هورمون‌هایی که توسط هیپوتالاموس ترشح و بر هیپوفیز اثر کرده و سبب افزایش ترشح هورمون‌های هیپوفیز قدامی می‌شوند هیپوفیزیوتروپیک گویند مانند LHRH،PIH، Somatostatin،CRH،TRH،GIH،GRH،GnRH

GnRH: هورمون آزادکننده گنادوتروپین‌ها که خود سبب ترشح هورمون‌های LH، FSH می‌گردد.

GIH،GRH: هورمون‌های آزاد کننده و مهارکننده هورمون رشد.

CRH: هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین که سبب ترشح ACTH، B-LPHمیگردد و خود دارای دو گیرنده hCRH-R۱،hCRH-R۲ می‌باشد.

PIH: هورمون مهارکننده پرولاکتین

اختلالات ترشح

اختلالات این غده با توجه به گسترده بودن هورمون‌هایش موجب بیماری‌های مختلفی می‌شود، مثلا افزایش هورمون رشد در کودکی موجب ژیگانتیسم، در بزرگسالی موجب آکرومگالی، کمبود هورمون رشد در کودکی موجب کوتولگی (نانیسم) می‌شود. افزایش ترشح پرولاکتین در زنان موجب ناباروری و آمنوره و در مردان موجب ژنیکوماستی، کاهش هورمون هورمون محرکه تیروئید موجب هیپوتیروئیدی و کمبود هورمون ضدادراری موجب دیابت بی‌مزه می‌شود.

– هورمون های تیروئید سرعت سوخت ساز بدن را تنظیم می کنند

– هورمون پرولاکتین که تولید شیر را در زنان شیرده فعال می کند.

– هورمون تیروتروپین که غده تیروئید را برای تولید هورمون های تیروئید تحریک می کند.

– هورمون کورتیکوتروپین که غده آدرنال را برای تولید برخی هورمون های خاص تحریک می کند.

غده هیپوفیز همچنین اندورفین نیز ترشح می کند. اندورفین ها مواد شیمیایی هستند که برای کاهش حساسیت به درد، بر روی سیستم عصبی کار می کنند.

علاوه بر این، غده هیپوفیز هورمون هایی نیز ترشح می کند که به تخمدان ها و بیضه ها برای تولید هورمون های جنسی پیام می فرستند.

غده هیپوفیز همچنین تخمک گذاری و چرخه قاعدگی را نیز در زنان کنترل می کند.

تیروئید

تیروئید که در بخش جلویی گردن قرار دارد، هورمون های تیروکسین و تری یدوتیرونین را تولید می کند. این هورمون ها سرعت سوخت ساز بدن را تنظیم می کنند. همچنین نقش مهمی در رشد استخوان ها و مغز و سیستم عصبی در کودکان دارند.

تولید و آزادسازی هورمون های تیروئید توسط تیروتروپین کنترل می شود که آن نیز به نوبه خود توسط غده هیپوفیز ترشح می شود.

 

پاراتیروئید

به غده تیروئید، چهار غده کوچک متصل است که به همراه یکدیگر عمل می کنند و پاراتیروئید نامیده می شوند. این غدد هورمون پاراتورمون را ترشح می کنند که با کمک هورمون کلسی‌تونین که در تیروئید تولید می شود، سطح کلسیم را در خون تنظیم می کنند.

 

جزایر لانگرهانس غده پانکراس (لوزالمعده)

پانکراس یا لوزالمعده دو هورمون مهم، یعنی انسولین و گلوکاگون را تولید می کند.

این هورمون ها برای حفظ تعادل قند خون و حفظ سوخت و ذخائر انرژی بدن، در کنار یکدیگر عمل می کنند.

در بافت لوزالمعده علاوه بر غددی که آنزیم های گوارشی را تهیه می کنند و به وسیله مجرای لوزالمعده به داخل روده می ریزند، تعداد بسیار زیادی سلول وجود دارد که به مجرای لوزالمعده ای ارتباطی ندارند و به نام جزایر لانگرهانس خوانده می شوند.

جزایر لانگرهانس، هورمون هایی ترشح می کنند که مهم ترین آنها انسولین است و متابولیسم گلوسیدها و چربی ها را تنظیم می کند.

بیماری جزایر لانگرهانس یا حذف غده لوزالمعده از بدن، موجب بالا رفتن میزان قند خون و افزایش ادرار می گردد که به مرض قند یا دیابت معروف است.

 

غدد فوق کلیوی یا آدرنال

بدن دو غده آدرنال مثلثی شکل دارد که هر کدام روی یکی از کلیه ها قرار گرفته است.

غدد آدرنال دو قسمت دارند که هر کدام یک سری هورمون تولید می کنند و عملکرد متفاوتی دارند.

بخش بیرونی یا قشری آدرنال، هورمون هایی تولید می کند که کورتیکواستروئید نامیده می شوند و توازن نمک و آب بدن، واکنش بدن به استرس، متابولیسم، سیستم ایمنی و رشد و عملکرد جنسی را تنظیم می کنند.

بخش داخلی یا مرکزی، کاتکول‌آمین هایی مثل اپی‌نفرین تولید می کند. اپی نفرین که آدرنالین هم نامیده می شود، در مواجهه با استرس، فشار خون و ضربان قلب را بالا می برد.

 

غدد تناسلی ( بیضه ها در مردان و تخمدان ها در زنان)

غدد جنسی یا تناسلی، مهم ترین منبع تولید هورمون های جنسی هستند.

 در مردان، این غدد در کیسه بیضه قرار گرفته اند.

غدد تناسلی مردانه یا بیضه ها، هورمون هایی تولید می کنند که آندروژن نامیده می شوند و مهم ترین آنها تستوسترون است.

این هورمون ها تغییرات بدن را که به خاطر رشد جنسی ایجاد می شود، مثل بزرگ شدن آلت تناسلی و بروز سایر ویژگی های مردانه مثل کلفت شدن صدا، رشد موی صورت و شرمگاه و افزایش رشد و قدرت عضلانی، تنظیم می کنند. تستوسترون همچنین در تولید اسپرم توسط بیضه ها نیز دخالت دارد.

غدد زنانه، یعنی تخمدان ها، در لگن خاصره قرار گرفته اند. این غدد، تخمک و نیز هورمون های زنانه مثل استروژن و پروژسترون را تولید می کنند. استروژن در ایجاد خصوصیات جنسی زنانه مثل رشد سینه ها و جمع شدن چربی بدن در ران ها و باسن، نقش دارد.

هم استروژن و هم پروژسترون در حاملگی و تنظیم عادت ماهانه نیز نقش دارند.

 

تیموس

تیموس، یک اندام تخصص یافته در دستگاه ایمنی بدن است. تنها فعالیت شناخته شده آن تولید لنفوسیت تی است که سلول‌های حیاتی برای دستگاه ایمنی بدن هستند. تیموس سهم بسزایی را در سیستم ایمنی بدن ایفا می کند

تیموس در ناحیه قفسه سینه، در پشت جناغ سینه و در جلوی قلب قرار دارد.

تیموس در هنگام تولد غده ای است کاملا بزرگ که تا سن بلوغ همچنان به رشد خود ادامه می دهد و سپس شروع به تحلیل رفتن می نماید. تیموس سهم بسزایی را در سیستم ایمنی بدن ایفا می کند.

 

غده صنوبری یا پینه آل

غده صنوبری در وسط مغز قرار گرفته است. این غده هورمون ملاتونین ترشح می کند که چرخه خواب و بیداری و ساعت داخلی بدن را تنظیم می کند.